جامعه‌شناسی خودکامگی

جامعه شناسی خودکامگی یا تحلیل جامعه شناختی ضحاک ماردوش اثری است نوشته‌ی علی رضاقلی که با پرسش درباره‌ی چرایی روی کار آمدن خودکامگان یکی پس از دیگری در جامعه‌ی ایرانی و تکرار پیامدهای اجتماعی و سیاسی آن در سطح جامعه آغاز می شود. “علی رضاقلی” این پرسش را در کنار بسیاری از ابعاد دیگر جامعه‌ی شناختی با نقد داستان ضحاک از شاهنامه پاسخ می‌دهد.
جامعه شناسی خودکامگی به بررسی نظامی می‌پردازد که در آن یک شخص بی‌توجه به ضابطه یا به عبارتی با زیرپا گذاشتن قوانین معمول مدنی، تنها به تحمیل خواسته‌های خود می‌پردازد. در چنین نظامی همواره میان حاکم و مردم، رابطه‌ای بر مبنای ترس برقرار است. در داستان ضحاک ماردوش، فردوسی با نمونه قرار دادن او به عنوان یک شاه خودکامه که از مغز سر جوانان تغذیه می‌کند، ایده‌ی استقرار نظامی عدالت‌محور و فرمانروایی دادگستر را در کنار مردمی که عدالت‌پرورند و به ابعاد مختلف جامعه آگاهی دارند، ایده‌ای آرمانی تلقی می‌کند.
اما با وجود چنین جهان‌بینی و داستان‌های پرمغزی نظیر داستان ضحاک، همچنان سال‌ها بعد از فردوسی، فرمانروایانی چون آقامحمدخان و ناصرالدین‌شاه بر ایران حکمرانی می‌کنند و این ساختار مستبدانه مدام تکرار می‌شود. علی رضاقلی ابعاد مختلف این اتفاق را در کتاب جامعه‌شناسی خودکامگی تشریح می کند و ردپای این استبداد تداوم‌یافته را در تاریخ کهن ایران بررسی می‌کند. او علت‌ها و عوارض را در نظام اندیشه و سیاست کاویده و در سایه‌ی نظریات نوین جامعه شناسی، خودکامگی را از ریشه تا سطح زیر ذره‌بین قرار می‌دهد.

در توضیحات پشت جلد کتاب آمده است:

«نظام سیاسی ایران از میان انواع نظام‌های شناخته‌شده، نظام خودکامگی بوده است، یعنی نظامی که به‌ظاهر یک نفر، بدون ضابطه و قانون، خواسته‌های خود را تحمیل می‌کند… در نظام خودکامگی ترس جانمایه‌ی رابطه بین پادشاه و مردم است. فردوسی در داستان “ضحاک ماردوش” دو مار را که مغز انسان‌ها خوراکشان است نماد این خودکامگی قرار می‌دهد و آرزوی استقرار نظامی استوار و شاهی دادگستر و مردمانی دل‌آگاه و عدالت‌پرور را در سر می‌پرورد. اما چه می‌شود که ریشه‌های خودکامگی همچنان در اعماق تاریخ ما می‌پاید و می‌ماند. جامعه‌شناسی خودکامگی از خلال هزارتوهای تاریخ دیرسال ایران و ایرانیان، به جست‌وجوی علل و عوارض دیرپایی و ماندگاری خودکامگی در نظام سیاسی و فکری می‌پردازد و با جست‌وجو در اخبار و احوال تاریخی و با توجه به نظریه‌های نوین جامعه‌شناسی سعی در یافتن و تبیین و تعریف آبشخور خودکامگی دارد.»